“Sivil Toplum Kuruluşu nedir?” sorusunun cevabı toplumsal algıdaki boyutu ile çok yönlüdür. Bu çok yönlülük, sivil toplumu olgusal olarak farklı beklenti ve algılamalarla amaç ve içerik dışı niteliklerde konumlamaktadır.

“Sivil Toplum Kuruluşu nedir?” sorusunun cevabı toplumsal algıdaki boyutu ile çok yönlüdür. Bu çok yönlülük, sivil toplumu olgusal olarak farklı beklenti ve algılamalarla amaç ve içerik dışı niteliklerde konumlamaktadır. Böylece; sivil toplum kuruluşları “üçüncü sektör” olarak demokratik katılımcılığın gerekliliğini tam olarak yerine getiremeyen bir işlevsizlik ve verimsizliğin merkezi haline gelebiliyorlar. Bu da sivil toplum kuruluşlarını demokrasiyi geliştiren fonksiyonundan uzaklaştırıp; anti-demokratik anlayış ve yaklaşımları besleyen yapılar olabilme tehlikesiyle karşı karşıya bırakabiliyor.

 Sivil toplum kuruluşlarında yer almak, demokratik katılımcılık kültürün gereği olarak evrensel bir insan hakkıdır. Tüm “insan haklarına saygılı sosyal hukuk devletlerinde” bu hakkın kullanımı, niteliği, içerik ve amacı ile ilgili hukuki ve toplumsal koşulların çerçevesi bellidir. Ülkelerin, sosyo-ekonomik, kültürel ve demokratik gelişmişlik düzeyleri ölçüsünde sivil toplum kuruluşları, kuruluş amaçları doğrultusunda kamusal faaliyetlerini yönetişim sistemi içerisinde yürütürler. Yani; çalışma konuları ve kuruluş amaçları doğrultusunda, ülke yönetiminde demokratik katılımcılığın unsuru olarak paydaş olurlar. Küreselleşen dünyada sosyo-ekonomik dengesizlikler, insan hakları sorunları vb. sivil toplum kuruluşlarının yönetime katılım ihtiyacını arttırmıştır. Bu ihtiyaçtan, BM bünyesinde “Yerel Gündem 21” programı ve “Kent Konseyleri” , yönetişim sisteminin unsurları olarak sivil toplum kuruluşlarını  demokratik katılımcılığın önemli unsuru haline getiren evrensel bir anlayış gelişmiştir. Eğitim, kültür, sanat, sağlık, bilim vb. hayatın tüm alanlarında  gönüllülük, farkındalık, yardım, hak savunuculuğu vb. faaliyetler yapan bütün sivil toplum kuruluşlarının siyasal ve toplumsal algılanmasının olması gereken ortak nokta budur. Yani; kişilerin, siyasetin, toplumun, devletin nitelik ve amaç dışı anlam ve beklenti yüklemelerini, sivil toplum örgütlerinin işlevselliğine zarar veren  bir unsur olmaktan çıkarmak gereği açıkça ortadadır. Bunun için yapılması gereken ise; bireylere eğitim hayatında vatandaşlık bilinci ve sorumluluğu ile bütünleşen bir demokratik anlayışın yerleştirilmesi yoluyla sivil toplum kültürünün geliştirilmesidir. Bu temel yaklaşım açısından örneklem olarak “Gaziantep Şizofreni Hastaları ve Yakınları Dayanışma Derneği”ni ifade edelim.  

 Derneğimiz; “şizofreni, ruhsal engellilik, ruhsal hastalıklarla ilgili bilinç, ruhsal iyilik hali, ruh sağlığı okur-yazarlığı ve damgalama ile mücadele vd.” konularını BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi temelinde sadece tüzüğündeki amaçları doğrultusunda “hak savunuculuğu” yapan dernektir. Çalıştığı konuları “birey, aile, toplum, devlet ve medya” bağlamında ülke meselesi olarak bilimsel, hukuki, toplumsal ve etik yönleri ile  işleyen bir “dayanışma” derneğidir. Bu nedenle alanında Türkiye’de hak savunuculuğu öncüsüdür. Yani; herhangi bir odağın, görüşün, kurumun yandaşı veya karşıtı değildir. Bu nedenle, her zaman kendi konum ve bakış açıları ile bize yükledikleri anlamlar üzerinden derneğimize yönelik  yapılan her türlü nezaket ve hukuk dışı tutumlarla mücadele ederiz. Sivil toplum kültürü, bilinci, farkındalığı ile kurumsallık bu yaklaşımı gerekli kılar. Çünkü; kendi tüzel kişiliğini koruyamayan, geliştiremeyen bir sivil toplum kuruluşu, asla etkin bir hak savunuculuğu yapamaz. Bu örneklemle vurgulamaya çalıştığımız husus, var oluşsal amacını toplumsal, bilimsel ve hukuki olarak ifade edebilen sivil toplum kuruluşlarının tüm zorluklara rağmen; kurumsallaşarak işlevselliliğindeki engelleri aşarak amacına ulaşabileceğini belirtmektir. Çerçevesini ifade etmeye çalıştığımız temel yaklaşımlar üzerinden özellikle siyasi partilerin ve devlet kurumlarının sivil toplum kuruluşlarına bakışlarındaki sorunu ifade edelim.

 Sivil toplum kuruluşlarına; “adına, çalışma alanına, başkanına, üyelerine, bütçesine vb.” göre değil;  demokratik anlayış ve toplumsal bilinçle hukuki yaklaşmak gereklidir. Yani; onları tüzel kişiliğini ve amacını tanımladığı tüzükleri üzerinden değerlendirerek ilişkilerini yürütmelidir. Sivil toplum kuruluşunun tek taraflı ve amaç dışı taleplerinin yine amaç dışı yerine getirilmesi sadece taraflar arasında ver-al ilişkisini doğurur. Tek taraflı ilişkilerde özellikle kamu kurumları açısından denge unsuru ortadan kalkarak bazı sivil toplum kuruluşları ayrıcalıklı konumlar elde edebilmektedir. Bu durum, derneklerde şişkin üyelikler, aynı dernekler içinden çıkan, amacını gerçekleştiremeyip tabela derneğine dönüşen, aynı amaçlı dernekler sorununu ortaya çıkarmaktadır. Bu da; kamuda ve sivil toplum alanında insan gücü, zaman, kaynak vb. israfına yol açmaktadır. Bu nedenle; alanında tek ve öncü olan, çalışma alanı dolayısıyla hukuk ve etik dışı anlayışla sistem ve kapsam dışına itilen derneğimiz; şehrimizdeki dernek sayısı üzerinden nezaket ve hukuk dışı tutumlara maruz bırakılmaktadır. Böylece; demokratik anlayışımızdaki çarpıklık aynı zamanda derneğimizin hakkını savunmaya çalıştığı kitlelere bakışın da ne kadar sorunlu olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.      

 Halbuki; etik ve hukuki olan, KAMU- STK ilişkilerinin kanunların öngördüğü ve sivil toplum kuruluşlarının hukuki olarak tüzüğü ile ifade ettiği kamusal amacı çerçevesinde yürütülmesidir. Yani kamu, sivil toplum örgütleri ile ilişkilerinden sadece kamusal yarar çıkarabilmelidir. Sorunların çözümünde, ilgili sivil toplum örgütlerinden bilgi ve çözüm önerileri talep edebilme iradesine sahip bir bilince erişmelidir. Kamunun, sivil toplum kuruluşlarına yönelik dikkat ve özeni, aynı zamanda sivil toplum kuruluşlarını ortaya çıkış amacındaki kamusal niteliğiyle etik ve hukuki temelde demokratik katılımcılığın merkezinde işlevselleştirir.


Serpil ACIOĞLU | 27.05.2025